Inter easdem partes de eadem re ne bis sit actio
(tussen dezelfde partijen mag niet tweemaal over dezelfde zaak een proces plaatsvinden)

(Zie ook P21)

Prota - Procesrecht

§ 15

Rechtsgevolgen van de procesovereenkomst

Wat vloeit nu voort uit de consumerende werking van de procesovereenkomst? Het belangrijkste rechtsgevolg is hierboven al aangestipt. Had het proces het tijdstip van de litis contestatio bereikt, dan kon later tussen dezelfde partijen over hetzelfde geschil niet nogmaals worden geprocedeerd, omdat de in het geding gebrachte rechtsbetrekking op dat tijdstip was tenietgegaan. Men drukt dit uit in de Latijnse zin: Inter easdem partes de eadem re ne bis sit actio: er mag niet tweemaal een actie plaatsvinden tussen dezelfde partijen over dezelfde zaak, ofwel kortweg: ne bis in idem: niet tweemaal over hetzelfde. De regel heeft in het Romeinse recht aanleiding gegeven tot de moeilijkste rechtsvragen. Wat is bijvoorbeeld eadem res, dezelfde zaak? Eén tekst willen wij ter illustratie aanhalen, omdat hij tevens een schel licht werpt op de oude Romeinse samenleving:

Ook in ons recht is het niet mogelijk voor een tweede maal een proces te beginnen als het vonnis van het eerste 'kracht van gewijsde' heeft gekregen. Art. 67 lid 1 Rv. stelt in navolging van de Latijnse regel: 'Beslissingen aangaande de rechtsbetrekking in geschil, vervat in een in kracht van gewijsde gegaan vonnis, hebben in een ander geding tussen dezelfde partijen bindende kracht'. De grond van deze bepaling is natuurlijk niet gelegen in de consumerende werking van de litis contestatio, maar moet gezocht worden in de proceseconomie: er moet ooit eens een einde komen aan processen of zoals men in het Latijn zei: lites finiri oportet.

Een tweede gevolg van de consumptio was gelegen in de aard van de nieuwe rechtsbetrekking uit het vonnis. Deze was zoals elke normale rechtsbetrekking overerfelijk, dat wil zeggen de erfgenamen van eiser dan wel gedaagde traden in de plaats. Dat was ook zo indien de oorspronkelijke rechtsbetrekking niet overerfelijk was, hetgeen bij verbintenissen uit onrechtmatige daad het geval kon zijn.^[1] Iemand die bijvoorbeeld een ander had beledigd kon worden aangesproken met de actie uit belediging. Stierf hij vóór de litis contestatio dan was zijn erfgenaam niet aansprakelijk en nam de actie dus een einde. Stierf hij ná de litis contestatio dan was een geheel nieuwe rechtsverhouding ontstaan, waarbij de rol van de gedaagde werd voortgezet door diens erfgenaam. De erfgenaam was dus aanspreekbaar.

Wanneer de vordering van de eiser onderworpen was aan een verjarings- of vervaltermijn, moest de eiser er zorg voor dragen, dat de litis contestatio plaats had vóór het verstrijken van die termijn. Door de litis contestatio was immers zijn oorspronkelijke recht vervangen door een nieuw recht, dat niet aan die termijn gebonden was. Zou tenslotte de oorspronkelijke rechtsbetrekking teniet zijn gegaan door overmacht, of door de overmachtsregels, de ná de litis contestatio ontstane overmacht had deze uitwerking nooit, omdat de nieuwe rechtsbetrekking steeds bestond uit het betalen van een geldsom, welke verplichting, zoals wij nog zullen zien,^[2] door overmacht niet teniet ging.

^Voetnoten

^[1]: Vgl. V 65.