Res iudicata pro veritate accipitur
(het in het vonnis bepaalde wordt als waarheid aanvaard)

Prota - Procesrecht

§ 16

De procesfase ten overstaan van de rechter

Na de litis contestatio, waarbij door de praetor officieel een rechter aan partijen werd gegeven, brak de tweede fase aan ten overstaan van die rechter. Voor dit gedeelte van de procedure bestonden geen vaste regels. Het enige houvast vormde de formula, die de rechter op strakke wijze voorschreef wàt hij diende te onderzoeken. Over de wijze waarop hij dit onderzoek verrichtte werd niets gezegd; met name de bewijsvoering was nauwelijks aan andere regels dan die van het gezonde verstand gebonden. Zoals wij al hebben gezegd was dit dan ook het ogenblik waarop de pleiters hun grootste talenten konden ontplooien.

Het vonnis, iudicatum, van de rechter was vormloos en bevatte ofwel een veroordeling ofwel een vrijspraak. Modestinus zegt het aldus:

Het vonnis werkt in beginsel slechts tussen partijen en stelt tussen hen de waarheid vast:

Naar de inhoud kan men twee soorten vonnissen onderscheiden: declaratoire vonnissen, waarin de rechter het bestaan van een rechtstoestand constateert en constitutieve vonnissen, waardoor een rechtstoestand wordt gewijzigd, waardoor met andere woorden rechten worden geschapen of worden tenietgedaan. Bevestigt een declaratoir vonnis iets wat er tevoren al was, een constitutief vonnis schept steeds iets nieuws. Vrijsprekende vonnissen zijn alle declaratoir; de rechter constateert daarin immers dat het door de eiser beweerde recht niet bestaat en ook tevoren niet bestond. Veroordelende ofwel condemnatoire vonnissen zijn alle constitutief. Door het vonnis wordt een nieuw recht geschapen, namelijk het recht op executie. Zoals wij al hebben geconstateerd is dit recht gericht tot de overheid, die haar medewerking aan de executie moet verlenen; het is dus van publiekrechtelijke aard.