Omnia iudicia pecuniaria sunt
(alle veroordelingen worden in geld uitgedrukt)
(zie ook V14)

Prota - Procesrecht

§ 2 (en 14 en V34)

Soorten van tenuitvoerlegging

In het normale geval gaat de overheid over tot executie op grond van een executoriale titel. Het Romeinse recht heeft slechts één executoriale titel gekend, namelijk het veroordelende of condemnatoire vonnis, afgeleid van condemnatio, veroordeling. Het huidige recht kent behalve aan veroordelende vonnissen tevens aan authentieke akten executoriale kracht toe; het opschrift boven het tweede boek van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering luidt dan ook: Van de tenuitvoerlegging van vonnissen en authentieke akten.

Men zou verwachten dat de eiser door de executie van het vonnis, iudicatum, ook werkelijk datgene verkrijgt, waar hij oorspronkelijk recht op heeft. Daar was het hem immers om te doen. Toch is dit in het huidige recht lang niet altijd, in het Romeinse recht nooit het geval. In die zeldzame gevallen spreekt men van reële executie. Zij komt in het huidige recht bijvoorbeeld voor bij de veroordeling tot afgifte van een roerend goed en sinds kort bij die tot overdracht van een onroerende zaak. In het Romeinse recht werd men altijd veroordeeld tot het betalen van een geldsom, ook al eiste men bijvoorbeeld zijn gestolen zaak terug. Deze eigenaardigheid werd uitgedrukt in de zinsnede: Omnia iudicia pecuniaria sunt ofwel, letterlijk: alle processen zijn geldelijk, dat wil zeggen eindigen in een geldelijke veroordeling (uiteraard indien de eis wordt ingewilligd). In het geval men zijn gestolen goed terugeiste kreeg men dus steeds de waarde van die zaak en dikwijls een veelvoud van die waarde. Die waarde werd steeds afzonderlijk vastgesteld door middel van een schatting, litis aestimatio.

Wil men in het Romeinse recht van reële executie spreken, dan zou dat alleen kunnen in die gevallen waarin de oorspronkelijke eis al een geldsom betrof. Door het nog te bespreken verschijnsel van de noodzakelijke schuldvernieuwing^[1], die zich in elk Romeins proces voordoet en waardoor de oorspronkelijke eis tenietgaat, kan men echter volhouden dat reële executie in het Romeinse recht niet voorkwam.

Bij grote uitzondering verleent de overheid wel eens haar medewerking aan een tenuitvoerlegging zonder aanwezigheid van een executoriale titel; men spreekt dan van parate executie. De bekendste voorbeelden in ons huidige recht zijn wel de tenuitvoerlegging van een pand- en die van een hypotheekrecht krachtens art. 3:248 BW (pand) en 3:268 (hypotheek). In het Romeinse recht ging de praetor dadelijk tot executie over indien de gedaagde niet voor hem ten processe verscheen. Door deze zware sanctie werd bewerkstelligd dat de gedaagde inderdaad aan de procedure meewerkte.

De parate executie dient men wel te onderscheiden van de eigenrichting. Geschiedt bij parate executie de tenuitvoerlegging nog altijd door de overheid, met inachtneming van de regels die daarvoor staan, bij eigenrichting verschaft men zich zelf recht, zoals dat heet en komt de overheid er niet aan te pas. Dat een geordende samenleving geen eigenrichting duldt, spreekt welhaast vanzelf. Zo heeft keizer Marcus Aurelius (161-180 na Chr.) de eigenrichting in strenge bewoordingen verboden. Dat lezen wij in de Digesten:

In slechts een enkel geval is eigenrichting toegestaan. In het Romeinse recht is eigenrichting geoorloofd bijvoorbeeld in het geval waarin de bestolene de gestolen zaak eigenmachtig onder de dief terugneemt. Protesteert de dief daartegen en beroept hij zich op de bescherming die iedere bezitter van een zaak heeft - en de dief is bezitter -, dan kan de bestolene dit beroep op de bezitsbescherming ontkrachten met het verweer dat het bezit 'met geweld of op heimelijke wijze', vi aut clam, is verkregen. Doordat dit verweer aan de bestolene toekomt, verschaft hij zichzelf zijn recht wanneer hij de gestolen zaak bij de dief weghaalt; zijn daad is een daad van geoorloofde eigenrichting.^[2] In het Nederlands recht wordt aan de eigenaar van een erf de mogelijkheid gegeven om de overhangende beplanting van de buurman eigenmachtig weg te snijden en zich toe te eigenen, nadat de buurman tevergeefs is aangemaand het te doen. Zonder aanmaning mogen doorschietende wortels worden weggehakt en toegeëigend (art. 5:44 BW).

§ 14

De procesovereenkomst

Wanneer tot tevredenheid van elk van beide partijen de formula was samengesteld met behulp van de in het edict van de praetor voorgeschreven clausules, naderde het ogenblik waarop het overeengekomene ten overstaan van de praetor plechtig werd vastgelegd en door het machtswoord van de praetor werd bezegeld. Dat tijdstip was van uitzonderlijk groot belang en werd genoemd de litis contestatio, hetgeen wij zullen vertalen met procesovereenkomst.^[3]

Wat nu maakte deze procesovereenkomst zo bijzonder, zodat zij als het ware de spil van het gehele formulaproces was? Die bijzonderheid was niet alleen gelegen in het feit dat de rechter nu definitief werd aangewezen en de in de formula neergelegde geschilpunten nu definitief werden vastgesteld en bevroren. Er geschiedde nog iets anders, iets paradoxaals op het ogenblik van de litis contestatio. Het machtswoord van de praetor hield niet alleen de goedkeuring van de actie in, maar had tegelijkertijd het tenietgaan van de actie, consumptio actionis ten gevolge. Men moet zich dat zo voorstellen dat de door partijen in het geding gebrachte rechtsbetrekking tenietging. Daarvoor kwam een andere rechtsbetrekking in de plaats, die echter afhankelijk was van de veroordeling van de gedaagde door de rechter; er kwam met andere woorden een voorwaardelijke rechtsbetrekking voor in de plaats, waarbij de voorwaarde bestond uit het veroordelende vonnis. Volgde immers een vrijspraak, dan bleek daaruit dat van de in het geding gebrachte rechtsbetrekking tussen eiser en gedaagde geen sprake was. De vrijspraak constateert immers steeds het ontbreken van de oude rechtsbetrekking tussen partijen. Men heeft deze vervanging van de oude rechtsbetrekking door een (voorwaardelijke) nieuwe wel geconstrueerd als een schuldvernieuwing,^[4] en wel een gedwongen schuldvernieuwing, novatio necessaria, omdat zij niet van de wil der partijen afhankelijk was, maar steeds noodgedwongen plaats had op het ogenblik van de litis contestatio.

Het bovenstaande behoeft enige toelichting. Wat betekende in concreto het tenietgaan van de in het geding gebrachte rechtsbetrekking? Twee voorbeelden: Wanneer de eiser ten overstaan van de praetor beweerde geld aan de gedaagde te hebben geleend, dat deze niet had terugbetaald, dan ging de op de geldlening gebaseerde claim van de eiser teniet. Hij kon daarop dus nooit meer een beroep doen. Werd de gedaagde veroordeeld, dan kreeg de eiser een nieuwe claim, een nieuwe aanspraak, die niet voortkwam uit de oorspronkelijke leenverhouding, maar uit het vonnis. Het vonnis was de grondslag van de nieuwe vordering die de eiser tegen de veroordeelde gedaagde had. Werd de gedaagde vrijgesproken, dan constateerde de rechter dat de eiser tegen de gedaagde niets te eisen had. In beide gevallen - veroordeling en vrijspraak - kon de eiser ná de litis contestatio nooit meer een recht aan de oorspronkelijke leenovereenkomst ontlenen. Werd, om het tweede voorbeeld te noemen, een eigendomsrecht of een ander absoluut recht in het geding gebracht, dan ging natuurlijk niet dit hele recht in zijn volstrektheid teniet, maar slechts in zoverre het in stelling was gebracht tegen de gedaagde. Ook in deze gevallen was er dus sprake van een door de eiser geclaimde rechtsbetrekking, waaraan deze zijn aanspraak ontleende. Werd de gedaagde vrijgesproken, dan wilde dit niet meer zeggen dan dat de door de eiser in de formula gestelde eis tegen de gedaagde ongegrond was, niet dat zijn eigendomsrecht niet bestond. Wellicht bleek de gedaagde geen bezitter maar houder te zijn en slaagde de eiser er in een volgend proces in tegen de ware bezitter zijn eigendomsrecht geldend te maken. Werd de gedaagde veroordeeld, dan ontstond door het vonnis een nieuw vorderingsrecht op de gedaagde. Over de inhoud van deze op de veroordeling gegronde vordering hebben wij al het een en ander gezegd: zij werd altijd in een geldsom uitgedrukt, want: omnia iudicia pecuniaria sunt.

Verbintenissenrecht

§ 34

Verschillende soorten van overeenkomsten

De meest voorkomende bron der verbintenis is ongetwijfeld de obligatoire ofwel verbintenisscheppende overeenkomst. De toevoeging van het woordje obligatoir duidt erop dat er ook overeenkomsten voorkomen die geen verbintenis in het leven roepen; zij maken bijvoorbeeld aan het leven van een verbintenis een einde (kwijtschelding) of hebben met de verbintenis in het geheel niets uitstaande (bewijsovereenkomst). Men dient dit in het oog te houden nu wij in het vervolg slechts spreken over de voornaamste groep van overeenkomsten, de obligatoire overeenkomst.

Eén van de meest voorkomende vergissingen is de verwarring van verbintenis met overeenkomst en omgekeerd. De begrippen moeten goed uit elkaar gehouden worden. De verbintenis is een rechtsbetrekking, de overeenkomst een rechtshandeling; de verbintenis is dus iets onzichtbaars, de overeenkomst steeds zichtbaar. De overeenkomst staat tot de verbintenis als de oorzaak tot het gevolg. Toch is het juridische spraakgebruik niet altijd consequent. Wanneer men bijvoorbeeld zoals in art. 6:265 e.v. BW spreekt over het `ontbinden van de overeenkomst', dan bedoelt men daarmee te zeggen dat de rechtsgevolgen van de overeenkomst worden opgeheven, dat met andere woorden de verbintenis, de rechtsbetrekking, tenietgaat en de partijen van hun verplichtingen worden bevrijd.

Sommige overeenkomsten scheppen slechts één verbintenis, dat wil zeggen één rechtsbetrekking ten laste van de ene en ten bate van de andere partij; men noemt ze wel eenzijdige overeenkomsten, een ongelukkige benaming, omdat de overeenkomst zelf natuurlijk nooit eenzijdig kan zijn - zij wordt dan ook in art. 6:213 BW omschreven als een meerzijdige rechtshandeling - maar slechts haar uitvoering. Een voorbeeld van een eenzijdige overeenkomst is de schenking, waarbij alleen aan de kant van de schenker een verplichting ontstaat, en de stipulatio, de mondelinge door de wederpartij aanvaarde belofte:

Tegenover de eenzijdige staan de wederkerige overeenkomsten; de partijen verbinden zich dan over en weer, zodat elk der partijen een verplichting en een vorderingsrecht heeft. Anders gezegd: er ontstaan twee verbintenissen, waarbij de partijen over en weer elkaars schuldeiser en schuldenaar zijn.^[5] Voorbeelden zijn koop en verkoop, emptio venditio, en huur en verhuur, locatio conductio; het is kenmerkend dat ze in de Romeinse teksten met de dubbele benaming worden aangegeven. Tot de wederkerige overeenkomsten worden ook wel gerekend de zogenaamd onvolmaakt wederkerige, waarbij voor één der partijen altijd, voor de andere slechts in bepaalde omstandigheden een verplichting bestaat; anders gezegd, steeds ontstaat er één, soms ontstaan er twee verbintenissen. Hij die bijvoorbeeld een zaak in bruikleen krijgt is altijd verplicht die zaak terug te geven; de in bruikleen gever kan echter, indien er onderhouds- of herstelkosten aan de zaak zijn besteed, verplicht zijn die te vergoeden. Krachtens de omschrijving van art. 6:261 BW vallen zij niet onder de wederkerige overeenkomsten van de vijfde afdeling van boek zes, maar door de schakelbepaling van lid 2 worden de bepalingen van deze afdeling voorzover dienstig toch van overeenkomstige toepassing verklaard.

De wederkerige overeenkomsten hebben enkele rechtsgevolgen die voortvloeien uit het wederkerige karakter ervan. Zo zijn zij in het Romeinse recht steeds bona fide overeenkomsten, dat wil zeggen zij worden beheerst door de regels van de redelijkheid en billijkheid. In het huidige recht is het bona fide karakter uitgebreid tot alle overeenkomsten: art. 6:248 lid 1 BW bepaalt dat een overeenkomst niet alleen de door partijen overeengekomen rechtsgevolgen heeft, maar ook die welke uit de eisen van redelijkheid en billijkheid voortvloeien; lid 2 bepaalt dat diezelfde redelijkheid en billijkheid de toepassing van een als gevolg van de overeenkomst tussen partijen geldende regel kan verhinderen.

Bij wederkerige overeenkomsten is plaats voor het verweer van de niet nagekomen overeenkomst, exceptio non adimpleti contractus: dat wil zeggen dat, indien een partij haar verplichting uit de overeenkomst niet nakomt, de wederpartij de daar tegenoverstaande verplichting van haar kant kan opschorten.^[6] Die opschorting vloeide in het Romeinse recht voort uit het bona fide karakter van de wederkerige overeenkomsten en hoefde dus niet afzonderlijk in de vorm van een exceptie te worden gevraagd. Slechts indien dit bona fide kenmerk ontbrak, doordat bijvoorbeeld de koopovereenkomst door twee op zichzelf staande beloften, stipulationes,^[7] tot stand kwam, moest dit verweer in het keurslijf van een technische exceptie worden opgeworpen, wanneer de in wanprestatie verkerende partij de prestatie van de wederpartij opeiste:

In het omgekeerde geval, waarin de koper maar een gedeelte van de prijs heeft betaald, hoeft de verkoper de verkochte zaak niet te leveren en heeft hij als het ware een retentierecht. Ook dit vloeit uit de redelijkheid en billijkheid, bona fides, voort.

In het Nederlandse recht bestaat bij wederkerige overeenkomsten de mogelijkheid in geval van wanprestatie de overeenkomst te (doen) ontbinden.^[8] Krachtens art. 6:267 BW kan deze ontbinding geschieden door een schriftelijke verklaring van de daartoe gerechtigde of door een rechterlijke uitspraak. Uitdrukkelijk is in art. 6:269 bepaald dat de ontbinding geen terugwerkende kracht heeft. De reeds verrichte prestaties blijven dus rechtsgeldig verricht, hetgeen onder andere betekent dat, wanneer aan een levering een later ontbonden overeenkomst als titel ten grondslag ligt, deze levering is geschied op grond van een geldige titel en de eigendom dus is overgegaan. Kan men desondanks de prestatie terugvorderen? Krachtens art. 6:271 BW doet de ontbinding een verbintenis tot ongedaanmaking van de reeds verrichte prestaties ontstaan; de ontbinding is dus ook één der bronnen van de verbintenis. De terecht geleverde zaak kan dus met de persoonlijke actie tot ongedaanmaking worden teruggevorderd, niet met de revindicatie, want de eigendom is immers overgegaan.

Zoals wij reeds meermalen hebben gezegd^[9] hebben alle vonnissen in het Romeinse recht een geldsom als voorwerp: omnia iudicia pecuniaria sunt. Men kan dus slechts schadevergoeding en geen ontbinding eisen.

Voetnoten

^[1]: Zie P 14.

^[2]: Zie Z 37.

^[3]: Letterlijk betekent litis contestatio de getuigenis van de rechtsstrijd; de uitdrukking stamt nog uit de tijd der wettelijke actie, toen de partijen mondeling in plechtige formules hun standpunten kenbaar maakten in aanwezigheid van getuigen.

^[4]: Vgl. V 19.

^[5]: Vgl. het wat ongelukkig geformuleerde art. 6:261 lid 1 BW: Een overeenkomst is wederkerig, indien elk van beide partijen een verbintenis op zich neemt ter verkrijging van de prestatie waartoe de wederpartij zich daartegenover jegens haar verbindt.

^[6] Vgl. art. 6:262 lid 1 BW: Komt een der partijen haar verbintenis niet na, dan is de wederpartij bevoegd de nakoming van haar daartegenover staande verplichtingen op te schorten.

^[7]: Zie Z 45.

^[8]: Art. 6:265 BW.