Error iuris nocet
(rechtsdwaling strekt de dwalende tot nadeel)
en
Mala fides superveniens non nocet
(later opkomende kwade trouw schaadt niet)

Prota - Zakenrecht

§ 51

Goede trouw

Het volgende vereiste is de goede trouw, bona fides. De goede trouw die hier wordt bedoeld wordt wel genoemd subjectieve goede trouw, om haar te onderscheiden van de objectieve goede trouw ofwel de redelijkheid en billijkheid, die wij al in het procesrecht zijn tegengekomen bij de clausule van de redelijkheid en billijkheid, van de goede trouw, clausula bonae fidei.^[1]

In beginsel staan de begrippen los van elkaar, hoewel zij dus door eenzelfde woord zijn verbonden. Die band heeft het BW losgemaakt door de goede trouw in objectieve zin van een andere naam te voorzien en consequent 'redelijkheid en billijkheid' te noemen. De uitdrukking goede trouw blijft nu gereserveerd voor de bona fides in subjectieve zin. In twee artikelen, 3:11 en 3:12, worden de uitdrukkingen afzonderlijk nader bepaald.

Wat betekent nu die (subjectieve) goede trouw? Zij is een ander woord voor dwaling, voor een onjuiste mening omtrent enig feit of enige omstandigheid. Omtrent welk feit of welke omstandigheid? Hier, bij de verjaring, omtrent het gebrek dat de verkrijger niet tot eigenaar heeft gemaakt en dat door de verjaring wordt verholpen. Heft de verjaring de beschikkingsonbevoegdheid van de tradens op, dan moet de verkrijger op het ogenblik van de bezitsverkrijging menen dat dit gebrek niet aanwezig was, dat met andere woorden de tradens eigenaar was op dat ogenblik en dat hij dus eigenaar geworden is omdat hij van een eigenaar verworven heeft. Dan noemen wij hem te goeder trouw. Weet hij daarentegen ten tijde van de bezitsverkrijging dat hij niet van de eigenaar heeft verworven, dan is er geen aanleiding hem te beschermen door hem na verloop van de verjaringstermijn de eigendom toe te kennen. Hij is te kwader trouw. Met een 'weten' dat de voorganger geen eigenaar was wordt gelijkgesteld een 'behoren te weten'. Anders gezegd: met het 'menen' dat de voorganger eigenaar was, wordt gelijkgesteld het 'mogen menen'. Men wil daarmee uitdrukken dat het niet om de strikt subjectieve wetenschap dan wel mening gaat, maar dat gekeken wordt naar wat een 'normaal' mens in de gegeven omstandigheden mocht menen of behoorde te weten. Art. 3:118 lid 1 BW stelt: 'Een bezitter is te goeder trouw, wanneer hij zich als een rechthebbende beschouwt en zich ook redelijkerwijze als zodanig mocht beschouwen.' Deze gelijkstelling wordt dikwijls de 'objectivering' van de goede trouw genoemd; men dient wèl te beseffen dat die geobjectiveerde goede trouw een geval van subjectieve goede trouw is en blijft:

Men kan de goede trouw bij de verjaring van een niet-eigenaar, usucapio non a domino, ook aldus beschouwen: aan de eigendomsoverdracht zijn drie eisen gesteld: er moet een levering plaatsvinden in de vorm van traditio ofwel bezitsverschaffing, er moet een geldige titel zijn en de tradens moet eigenaar zijn op het tijdstip van de levering. Is aan dit laatste vereiste niet voldaan en aan de eerste twee wel, dan vangt een verjaring aan, als de bezitter maar meende dat aan het ontbrekende vereiste van de beschikkingsbevoegdheid voldaan was. Omdat bezit en titel aanwezig zijn treden de goede trouw en het tijdsverloop in de plaats van de niet aanwezige beschikkingsbevoegdheid van de voorganger, de tradens.

De goede trouw ofwel de onjuiste mening wordt alleen beschermd indien men dwaalt omtrent een feit; rechtsdwaling strekt niet tot voordeel, maar is de dwalende nadelig: error iuris nocet.^[2] Pomponius zegt het kort en bondig:

Dat betekent dat de goede trouw bij de tweede soort van verjaring, namelijk die in de leveringsvorm, usucapio a domino, niet van toepassing is. Allereerst slaat de goede trouw niet op de beschikkingsbevoegdheid van de eigenaar omdat daaromtrent geen gebrek is. Degene die een res mancipi niet door mancipatio maar door traditio leverde, was eigenaar en de bezitter wist dat heel goed. In de tweede plaats hebben partijen willens en wetens de vormvoorschriften overtreden. Zou men dan al een beroep hebben willen doen op de goede trouw, dan zou zij hebben moeten betekenen dat de verkrijger niet wist dat een res mancipi door mancipatio moest worden geleverd, juist zoals tegenwoordig een bezitter van een onroerende zaak zich voor zijn vermeende eigendomsrecht zou beroepen op zijn goede trouw omdat hij niet wist dat voor de eigendomsverkrijging van onroerende zaken een notariële akte was vereist. Zulk een onjuiste mening is een rechtsdwaling en helpt de dwalende niet. Desondanks heeft men de usucapio a domino toegestaan; het vereiste van de goede trouw is daarbij niet van toepassing.

Wel kon de goede trouw in het Romeinse recht zich niet alleen richten op de beschikkingsbevoegdheid, maar ook op de handelingsbekwaamheid van de verkoper. Indien bijvoorbeeld de koper niet wist dat de verkoper geestelijk gestoord was of valselijk meende dat de jeugdige verkoper geen voogd meer nodig had, dan kon de koper dus door verjaring eigenaar worden van de gekochte zaak. Meende de koper daarentegen dat een jongeling bij de verkoop nooit de machtiging van een voogd nodig had, hoe jong hij ook was, dan werd hij niet beschermd, omdat dit weer een geval is van rechtsdwaling. Paulus doet een en ander uit de doeken:

Tenslotte is het van belang te weten dat de goede trouw is vereist bij de aanvang van de verjaring, dat wil zeggen bij de verkrijging van het bezit. 'Is een bezitter eenmaal te goeder trouw, dan wordt hij geacht dit te blijven.' (art. 3:118 lid 2) Indien de bezitter dus lopende de verjaring de waarheid leert kennen en te weten komt, dat aan de rechtsverkrijging een gebrek kleefde, namelijk dat in ons geval de voorganger geen eigenaar was, dan staat die wetenschap aan de voortgang der verjaring niet in de weg. Men heeft dit later uitgedrukt in de zinspreuk: Later opkomende kwade trouw schaadt niet, ofwel mala fides superveniens non nocet.

Voetnoten

^[1]: Zie P 12.